सामग्री व्यवस्थापनमा विद्यालयको अवस्था

२९ आसाढ, २०७८

शिक्षणलाई समयसापेक्ष गतिशील बनाई वैयक्तिक विभिन्नतालाई मध्यनजर गरी आवश्यकताको आधारमा सहज सिकाइ वातावरण निर्माण गरी उच्च गुणस्तरको उपलब्धि हासिल गराउनु अहिलेको आवश्यकता हो । यसका लागि परम्परागत सिकाइ पद्धतिमा परिमार्जन गरी आधुनिक प्रविधियुक्त सिकाइ वातावरण निर्माण गर्नु पर्दछ ।

प्रविधियुक्त शिक्षणका लागि पूर्वाधार विकास अपरिहार्य छ । खासगरी विद्यालयहरुमा डिजिटल सिकाइ वातावरण निर्माणका लागि अत्यावश्यक सामग्रीहरुको यथोचित व्यवस्थापन हुनु पर्दछ । विभिन्न कारणले भौतिक उपस्थितिमा विद्यालय सञ्चालन हुन नसक्ने अवस्था सृजना हुँदा समेत निरन्तर सिकाइ सञ्चालन गर्न सकिने प्रविधि विद्यालयमा स्थापित हुन सकेमा शिक्षा क्षेत्र विना रोकावट सुचारु हुन सक्दछ ।

आधुनिक प्रविधि अर्थात् इन्टरनेटको माध्यमबाट भर्चुअल कक्षा सञ्चालन गर्न सकिएमा सिकाइ थप प्रभावकारी हुने कुरामा कुनै शंका छैन । अहिलेको कोभिड महामारीका कारण विद्यालयहरु बन्द भइरहँदा र विद्यार्थीहरु औपचारिकताका आधारमा कक्षोन्नती भइरहँदा आगामी पुस्ताको भविश्य कस्तो होला ? यहि अवस्थाबाट विद्यालयहरु गुज्रिरहने हो भने यसले मुलुकलाई दीर्घकालीन रुपमा असर पुर्‍याउने निश्चित छ ।

दुई दुई ‌ओटा शैक्षिक बर्षहरु अन्योलताबाट गुज्रिसक्दा पनि अबको विकल्प के हुन सक्दछ भन्ने विषयमा विद्यालयहरुमा खासै योजना बन्न सकिरहेको छैन । लामो समय सम्म विद्यालय बन्द हुँदा पनि अझै विद्यालयमा विद्यार्थीहरुको भौतिक उपस्थिति गराएर विद्यालय सञ्चालन गर्नका लागि धेरै विद्यालयहरु कुरेर बसिरहेको अवस्था छ । अर्थात् शिक्षणका लागि वैकल्पिक उपायहरुमा खासै ध्यान दिइएको छैन । कहिँ कतै वैकल्पिक उपायका बारेमा छलफल हुँदा पनि विद्यार्थीको भौतिक उपस्थितिमा सञ्चालन गर्न सकिने खालका वैकल्पिक उपायहरुले प्राथमिकता पाउने गरेका छन् । विद्यालयहरु जोखिम मोलेरै भए पनि टोल टोलमा गएर कक्षा सञ्चालन गर्न का लागि तयार देखिन्छन् तर इन्टरनेटको माध्यमबाट सिकाइलाई आधुनिक बनाउनका लागि खासै चासो देखाएको पाईंदैन ।

प्रविधिमा कुनै किसिमको पहुँच नै नहुँदा र विद्यालयमा यसको पूर्वाधार शुन्य हुँदा आधुनिक प्रविधियुक्त विकल्प प्रयोगमा ल्याउन असम्भब हुन्छ । यस्तो विद्यालयले पनि समयसापेक्ष सहज, सरल र प्रभावकारी सिकाइ वातावरण निर्माणका लागि पूर्वाधार विकासमा ध्यान दिनु जरुरी छ । विद्यालयका प्रयासहरु पूर्वाधार विकासतर्फ उन्मुख हुनु पर्ने हो यदि कुनै पूर्वाधार नै छैन भने । तर विद्यालयमा भएका प्रयासहरुले यतातिरको बाटो खासै समात्न सकेको देखिँदैन ।

शिक्षा सम्बद्ध निकायहरुबाट विद्यालयमा प्रविधिको विकासका लागि गत दशकबाट नै पूर्वाधार विकासका कार्यक्रमहरु लागू गरिएको छ । बर्षौनी विद्यालयहरुलाई प्रविधिमा आधारित सामग्री खरिद, व्यवस्थापन र सञ्चालनका नाममा बजेट विनियोजित हुँदा धेरै विद्यालयहरुले केहि हद सम्म भए पनि सामग्री प्राप्त गरेका रेकर्डहरु दाता निकायहरुको अभिलेखालयमा सुरक्षित छन् । कम्प्युटर लगायतका सामग्री सञ्चालनका लागि विजुलीबत्तीको प्रवन्ध नभएका ग्रामिण तथा दुर्गम क्षेत्रका विद्यालयहरुमा समेत सोलार लगायतका वैकल्पिक उर्जाको अनुदानका साथमा सामग्रीहरु वितरण भएका छन् । प्राप्त सामग्री पर्याप्त नहोलान् तर पनि धेरै विद्यालयहरुमा आधुनिक सामग्रीको पहुँच क्रमशः बढ्दै गएको छ ।

सामग्रीको पहुँच नै नभएका विद्यालयहरुमा त पूर्णरुपमा पूर्वाधार विकासका लागि प्रारम्भबाट नै कार्य गर्नु पर्ने नै भयो तर पूर्वाधारको केहि विकास भएका विद्यालयहरुमा कुन हालतमा प्राप्त सामग्रीहरुको उपयोग भएको छ भन्ने कुराले पक्कै पनि अबको वैकल्पिक पद्धतिलाई मार्गनिर्देशित गर्दछ ।

सामग्रीको व्यवस्थापन र प्रयोगको कुरा गर्नु भन्दा पहिले विद्यालयमा विद्यमान पूर्वाधार विकासमा विद्यालयले गरेका प्रयासहरुको चर्चा गर्नु उपयुक्त हुन्छ । विजुलीबत्तीको सुविधा भएका विद्यालयहरुका कक्षाकोठाहरुमा आधुनिक प्रविधिका सामग्रीहरु प्रयोग गर्न सकिने अवस्था छ कि छैन ? विद्यालयले सबै कक्षाकोठामा वायरिङ्ग गरेर इलेक्ट्रिकल एप्लिएन्सेजहरुलाई प्रयोग गर्न सकिने वातावरण निर्माण गरेका छन् कि छैनन् ?

धेरैजसो विद्यालयमा पहुँच हुँदा हुँदै पनि यो कुराले प्राथमिकता पाएको छैन । प्रविधिको प्रयोगका लागि त के प्रचण्ड गर्मीहुने ठाउँमा पनि कक्षाकोठामा पंखाको व्यवस्थापन नगरिएका धेरै विद्यालयहरु छन् । गर्मीका कारण असिनपसिन भएर सिकाइ कृयाकलापमा सहभागिता जनाउनु पर्ने अवस्था हुँदा फ्यान सम्म व्यवस्थापन गर्न तदारुकता नदेखाउने विद्यालयहरुमा सिकाइका लागि प्रविधिको व्यवस्थापन कसरी पो हुन सक्ला र खै ।

अब कुरा गरौं प्राप्त भएका सामग्रीको व्यवस्थापन र प्रयोगको । विद्यालयहरुमा कम्प्युटर लगायतका सामग्रीहरुको व्यवस्थापन त्यति राम्रो भएको पाईंदैन । सामग्रीहरुका लागि धेरै विद्यालयहरुमा प्रयोगशाला कै अभाव छ । प्रयोगशाला भएका विद्यालयहरुमा पनि समय समयमा यसको सरसफाई र मर्मत सम्भार नहुँदा अधिकांश कम्प्युटरहरु छिट्टै बिग्रने गरेका पाइएको छ । कतिपयमा त सामग्री खरिद गरिन्छ तर बर्षौं सम्म ती सामग्रीहरु बक्सामा नै भण्डारण गरिने तीतो यथार्थ हामी सामु छ । अझ भन्नु पर्दा कतिपयमा त राम्ररी चलिरहेका सामग्रीहरु कुनै निकाय वा दाताबाट वा अन्य स्रोतबाट नयाँ सामग्री उपलब्ध भए पश्चात् विस्थापित हुने र कालो कोठामा लगेर भण्डारण हुने गरेको पनि पाइन्छ ।

उपलब्ध भएका सामग्री प्रति विद्यालय संवेदनशील हुन नसक्दा विद्यार्थीहरु यसको प्रयोगबाट विमुख हुनु परेको अवस्था छ । विद्यालयमा अध्ययनरत विद्यार्थीहरु आवाज उठाउन नसक्ने र अभिभावकहरुमा सिकाइ सम्बन्धी चिन्तन कम हुने या भनौं सिकाइका लागि विद्यालयप्रति पूर्ण विश्वास भएका कारण यसमा खासै कसैको चासो गएको देखिँदैन ।

पूर्वाधार विकासका लागि सामग्रीको स्रोत जुटाउने नियामक निकाय वा दाता सँस्थाहरुले पनि सामग्रिको व्ययवस्थापन र प्रयोगको अनुगमन नगर्दा अवस्था झनै बिग्रदै गएको छ । स्थानीय चासो विद्यालयको आम्दानी र खर्च अनि त्यसको पारदर्शितामा भए पनि अझ पनि धेरै विद्यालयमा शैक्षणिक व्यवस्थापनको विषयमा कुनै ठोस योजना निर्माण नै हुन सकेको छैन । सामग्रीहरुको व्यवस्थापन औपचारिकतामा सिमित भएको अवस्था छ । धेरै विद्यालयहरुमा यसको संरक्षण, संवर्धन र सदुपयोग हुन सकेको छैन ।

कोभिड का कारण अहिलेको अवस्था अझ जटिल बन्दै गएको छ । अब विद्यालयहरुले भएका सामग्रीको उचित व्यवस्थापन र प्रयोग मात्र होइन थप सामग्री व्यवस्थापन गरेर निरन्तर सिकाइ गर्नु छ । यसका लागि सम्बद्ध सबै गम्भीर हुनु जरुरी छ ।

(गोविन्द भट्टराई, शिक्षक, होरालो शा.शि.स.मा.वि., तनहुँ)